ต้นจำปา ต้นไม้มงคล

          ในศาลาเครื่องราชอิสริยยศ เครื่องราชอิสริยาภรณ์ และเหรียญกษาปณ์ จัดแสดงทรัพย์สินมีค่าของแผ่นดินประเภทหนึ่งที่น่าสนใจและหาชมได้ยาก มีลักษณะรูปร่างคล้ายดอกไม้กลีบยาวร้อยต่อกันเป็นช่อพวงอุบะและห้อยเรียงต่อกันเป็นวงกลม ทำด้วยโลหะมีค่าเช่น ทองคำและเงิน ทรัพย์สินดังกล่าวจึงเรียกตามลักษณะของวัตถุว่า “ดอกจำปาทองคำ ดอกจำปาเงิน” ใช้แขวนประดับเพดานและมณฑปพระกระยาสนาน ในพระราชพิธีบรมราชาภิเษก และใช้แขวนประดับพระนพปฎลมหาเศวตฉัตร [๑]  ลักษณะการใช้งานดังกล่าวสัมพันธ์กับพระราชพิธีในราชสำนัก อาจมีนัยยะบางประการแฝงอยู่ตามคติความเชื่อที่มีมาแต่โบราณ โดยไม่มีหลักฐานบันทึกไว้อย่างชัดเจน

 

ที่มาและความหมายของชื่อดอกจำปา

        ดอกจำปาเป็นดอกไม้ชนิดหนึ่งที่ราชสำนักสยามรู้จักมาตั้งแต่สมัยโบราณ ลักษณะโดยทั่วไปของดอกจำปาไทยเป็นดอกเดี่ยวขนาดใหญ่กว่าดอกจำปี มีสีเหลืองอมส้ม กลีบดอกยาว มีกลีบเลี้ยงและกลีบดอกรวมกัน ๑๒ – ๑๕ กลีบ กลีบด้านนอกเป็นรูปหอกกลับ ปลายเรียวแหลม กลีบดอกชั้นในสั้นและแคบกว่าชั้นนอก (ภาพ ๑)

       ที่มาของชื่อเรียกดอกจำปา สันนิษฐานว่า มีถิ่นกำเนิดในประเทศอินเดีย เพราะชื่อวิทยาศาสตร์ของจำปา  มีคำลงท้ายว่า champaca (จัมปากะ) ซึ่งเป็นชื่อของจำปาในประเทศอินเดีย ภาษาฮินดี เรียกว่า จัมปา ส่วนภาษาสันสกฤตเรียก จัมปกะ แสดงว่าชื่อวิทยาศาสตร์ของจำปามาจากภาษาสันสกฤตเช่นกัน ดังนั้นชื่อเรียกของดอกจำปา น่าจะมีที่มาจากอินเดียมาตั้งแต่สมัยโบราณ

       สำหรับคำว่า จำปา ในพจนานุกรมไทยฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒ ได้ให้ความหมายไว้ ๕ ประการ ได้แก่

       ๑. เป็นชื่อไม้ขนาดใหญ่ชนิดหนึ่ง มีดอกสีเหลืองอมส้ม กลีบดอกใหญ่ยาว มีหลายกลีบ กลิ่นหอม สีเหลืองอมส้ม และเป็นภาษาถิ่นอีสาน หมายถึง ดอกลั่นทมหรือดอกลีลาวดี
       ๒. เครื่องหน้าซุงว่าวจุฬา รูปเป็นกลีบเหมือนกลีบดอกจําปา
       ๓. แหนบรูปคล้ายกลีบดอกจําปา ซึ่งติดอยู่กับแกนในประแจจีน ใช้ยันไม่ให้กุญแจหลุดออกจากกัน
       ๔. ไม้ไผ่ที่จักปลายด้านหนึ่งเป็น ๔-๕ แฉก แล้วเอาชิ้นไม้ขัดให้บานออกเป็นรูปดอกจำปา ใช้เสียบปลายไม้สำหรับสอยผลไม้
       ๕. เครื่องยึดธรณีบนของประตูให้ติดกับกรอบเช็ดหน้าของอาคารประเภทโบสถ์หรือวิหารในสถาปัตยกรรมไทย ทำด้วยไม้ เป็นแท่งรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัส ด้านหน้าตกแต่งเป็นเส้นขอบของดอกไม้หรือแต่งให้เป็นรูปดอกสี่กลีบที่เรียกว่า ดอกประจำยาม

        จากความหมายข้างต้นคำว่า “จำปา” ถูกนำชื่อมาเรียกสิ่งที่มีลักษณะคล้ายกับดอกจำปา แสดงให้เห็นว่าเป็นดอกไม้ที่รู้จักและนิยมของคนไทยในสมัยโบราณ ชื่อ ดอกจำปา น่าจะเป็นชื่อที่มีความสัมพันธ์กับดอกลั่นทม จำปาลาว จำปาขอม และกัมโพชะ ในภาษาอินโดนิเซีย ชาวลาวเรียกดอกลั่นทมหรือลีลาวดีในชื่อของไทย เรียกว่า ดอกจำปา เป็นดอกไม้ประจำชาติถือว่าเป็นดอกไม้มงคล แสดงให้เห็นถึงคติความเชื่อจากอินเดียเกี่ยวกับดอกจำปาได้กระจายไปยังดินแดนเอเซียอาคเนย์อย่างกว้างขวาง

คติความเชื่อเกี่ยวกับดอกจำปา

         ในสมัยโบราณเชื่อว่าดอกจำปาเป็นดอกไม้มีความหมายมงคลตามคติความเชื่อที่รับอิทธิพลมาจากอินเดีย สันนิษฐานว่าชาวอินเดียคงนำคติความเชื่อเกี่ยวกับดอกจำปาเข้ามาในดินแดนสุวรรณภูมิพร้อมกับ   การติดต่อค้าขาย และเผยแพร่อารยธรรม โดยผ่านความเชื่อทางศาสนามาสู่คนพื้นเมือง เริ่มเป็นที่รู้จักเฉพาะในกลุ่มชนชั้นสูงหรือชนชั้นปกครองเท่านั้น

         ตามคติความเชื่อทางศาสนาของชาวฮินดูถือว่าต้นจำปาเป็นต้นไม้ศักดิ์สิทธิ์ เช่นเดียวกับต้นโพธิ์     ต้นไทร มักจะปลูกไว้ตามสถานที่เคารพ ไม่หักกิ่งก้าน นิยมนำดอกจำปาไปบูชาเทพเจ้าและสิ่งศักดิ์สิทธิ์ สำหรับคติของพุทธศาสนา (มหายาน) เชื่อว่าต้นจำปากะเป็นต้นไม้ตรัสรู้ของพระพุทธเจ้าในอนาคต  มีหนังสือเกี่ยวกับอนาคตพระพุทธเจ้ากล่าวว่า พระพุทธเจ้าในอนาคตจะได้ตรัสรู้ที่ใต้ต้นจำปา ตัวอย่างเช่น ในพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓ พระสุตตันตปิฎก เล่ม ๒๕ ขุททกนิกาย อัตถทัสสีพุทธวงศ์กล่าวไว้ว่า “พระพุทธเจ้าองค์ที่ ๑๗ พระนามว่า พระอัตถทัสสีพุทธเจ้า ทรงบำเพ็ญเพียรอยู่ ๘ เดือนเต็ม จึงได้ประทับตรัสรู้ ณ ควงไม้จำปาป่า” [๒] ดอกจำปาจึงเป็นดอกไม้มงคลและศักดิ์สิทธิ์ของทั้งสองศาสนา

         นอกจากนี้คนไทยสมัยโบราณนิยมนำมา ทัดหู ห้อยผม ทำพวงมาลัย ฯลฯ น่าจะปฏิบัติเช่นเดียวกับชาวอินเดียเห็นได้จากการนำดอกจำปามาทัดหู แซมผม ห้อยประดับมงกุฎ สังเกตได้จากการแต่งกายของ    ตัวแสดงในการแสดงนาฏศิลป์ ตัวพระตัวนางจะห้อยดอกจำปาปลอมที่ข้างหู  และในงานหัตถกรรมเครื่องแขวนของไทย นิยมทำเป็นดอกจำปาห้อยไว้ที่ชาย แสดงถึงความนิยมและความสำคัญของดอกจำปา  ในราชสำนักและกลุ่มชนชั้นสูงเท่านั้น จากหลักฐานดังกล่าวแสดงให้เห็นว่า ดอกจำปาเป็นดอกไม้ชั้นสูง  ในราชสำนักสยามรู้จักการประดิษฐ์ดอกจำปาด้วยวัสดุมีค่า เช่น แผ่นทองคำ หรือแผ่นเงิน เพื่อใช้ประกอบพิธีกรรมหรือเป็นเครื่องประดับในพระราชพิธี โดยไม่พบหลักฐานการประดิษฐ์ดอกจำปาทองคำครั้งแรก